Καθώς τα διεθνή μέσα ενημέρωσης εστιάζουν με ανησυχία στην πιθανότητα μιας μελλοντικής οικονομικής κρίσης στην Ιαπωνία, αυξάνεται η αίσθηση μιας αόρατης απειλής που μπορεί να μεταφερθεί σαν κυματισμός στις ζωές ανθρώπων χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Η Ιαπωνία, ως μια από τις πιο κεντρικές οικονομικές δυνάμεις στον πλανήτη, δεν είναι απλώς μια μακρινή περίπτωση αποτελεί ένα σύστημα-κλειδί, του οποίου οι αστάθειες ενδέχεται να επηρεάσουν ολόκληρο τον πλανήτη. Ωστόσο, πολύ πέρα από τις χρηματαγορές και τους μακροοικονομικούς δείκτες, αυτό που έχει σημασία είναι το ερώτημα: πώς ενδέχεται να επηρεαστεί η ψυχολογία της κοινωνίας, και κυρίως, πώς μπορούμε να προστατευθούμε;
Η μνήμη της ελληνικής κρίσης της προηγούμενης δεκαετίας είναι ακόμη νωπή. Για πολλούς ανθρώπους, το ενδεχόμενο μιας νέας παγκόσμιας αστάθειας επαναφέρει συναισθήματα φόβου, θυμού και ματαιότητας. Πρόκειται για έναν επανατραυματισμό, ένα ψυχικό πισωγύρισμα στο αίσθημα ότι το μέλλον είναι επισφαλές, ότι όσα κτίστηκαν με κόπο μπορούν να χαθούν και πάλι. Η έννοια του «ξανά από την αρχή» λειτουργεί όχι απλώς ως οικονομικός φόβος, αλλά ως υπαρξιακή απειλή: γιατί να προσπαθεί κανείς, αν όλα είναι τόσο εύθραυστα;
Παράλληλα, η συλλογική αίσθηση ανασφάλειας ενισχύεται όταν οι άνθρωποι χάνουν την εμπιστοσύνη στο περιβάλλον τους. Σε μια κοινωνία όπως η ελληνική, η οποία παραδοσιακά αντλεί δύναμη από την κοινότητα και την οικογένεια, η αποσταθεροποίηση των θεσμών και των προοπτικών εντείνει την κοινωνική καχυποψία. Όταν οι ειδήσεις αναπαράγουν σενάρια καταστροφής, και όταν η εμπειρία του παρελθόντος τα επιβεβαιώνει, τότε ακόμα και η παραμικρή αβεβαιότητα μπορεί να μετατραπεί σε γενικευμένο άγχος. Το άγχος αυτό δεν είναι θεωρητικό. Μπορεί να οδηγήσει σε διαταραχές ύπνου, σωματοποίηση, υπερκόπωση και ψυχική απομόνωση. Η επαγγελματική εξουθένωση, η παθητικότητα και η υπαρξιακή σύγχυση γίνονται καθημερινή εμπειρία για χιλιάδες πολίτες.
Ωστόσο, η ψυχολογία δεν είναι μόνο εργαλείο διάγνωσης κινδύνου. Είναι και εργαλείο ενδυνάμωσης. Η ψυχική ανθεκτικότητα όχι ως αφηρημένη έννοια αλλά ως καθημερινή πρακτική μπορεί να καλλιεργηθεί ακόμα και σε περιβάλλον αστάθειας. Το πρώτο βήμα είναι η αποδοχή της πραγματικότητας χωρίς καταστροφολογική υπερβολή. Δεν είναι όλες οι κρίσεις ίδιες, ούτε όλες οι απειλές έχουν το ίδιο βάθος. Η ρεαλιστική αξιολόγηση των εξελίξεων βοηθά στην αποφόρτιση του νου και στην ανάκτηση του αισθήματος ελέγχου.
Απαραίτητο είναι επίσης να αποκτήσουμε μία προσωπική στρατηγική διαχείρισης. Δεν πρόκειται για οικονομικό σχέδιο αλλά για ένα πλαίσιο που μας επιτρέπει να αισθανόμαστε προετοιμασμένοι, ακόμη κι αν το ενδεχόμενο απειλής δεν πραγματοποιηθεί. Η αίσθηση της προνοητικότητας είναι ψυχικά ευεργετική: ενδυναμώνει την αυτοεκτίμηση, μειώνει την παθητικότητα και καλλιεργεί ενεργητική στάση ζωής. Δεν είναι τυχαίο ότι άνθρωποι που έκαναν μικρά βήματα προστασίας στη διάρκεια της προηγούμενης κρίσης ένιωθαν λιγότερο τραυματισμένοι στο τέλος της.
Ένας ακόμα κρίσιμος παράγοντας είναι η κοινωνική συνύπαρξη. Ο άνθρωπος, ως ον κατεξοχήν συλλογικό, υποφέρει σε συνθήκες απομόνωσης. Όταν μια κοινωνία διαχέεται με μηνύματα φόβου και διάλυσης, τότε η προσωπική ψυχολογική προστασία ξεκινά από τη διατήρηση της επαφής με άλλους. Οι φίλοι, οι ομάδες υποστήριξης, η αλληλεγγύη στην πράξη, όλα αυτά δεν είναι πολυτέλειες αλλά μορφές άμυνας. Το «να είμαι χρήσιμος» είναι ένας από τους ισχυρότερους αναστολείς της απόγνωσης.
Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει επίσης να δίνεται στην υπερβολική κατανάλωση πληροφορίας. Ο εγκέφαλος του σύγχρονου ανθρώπου δεν είναι φτιαγμένος για να αντέχει συνεχή ροή ειδήσεων, ιδίως όταν αυτές είναι κατακλυσμικές. Ο έλεγχος της έκθεσης, η επιλογή έγκυρων πηγών και ο περιορισμός της επαναληπτικής ακρόασης των ίδιων αγχωτικών μηνυμάτων είναι πράξεις αυτοφροντίδας. Η ψυχική ησυχία είναι, σε τέτοιες περιόδους, σπάνιο αλλά πολύτιμο αγαθό.
Τέλος, αυτό που χρειάζεται να θυμόμαστε είναι πως η ψυχική ευλυγισία, δηλαδή η ικανότητα να μετακινούμαι ανάμεσα σε ρόλους, προσαρμογές και στρατηγικές, είναι αυτό που κάνει τη διαφορά. Δεν σημαίνει ότι δεν φοβάμαι. Σημαίνει ότι, παρότι φοβάμαι, συνεχίζω να αναπνέω, να λειτουργώ, να ελπίζω. Δεν αρνούμαι το πρόβλημα, αλλά δεν παραλύω μπροστά του.
Η κρίση στην Ιαπωνία μπορεί να μην συμβεί. Ή μπορεί να έχει περιορισμένες επιπτώσεις. Ή μπορεί να μετατραπεί σε έναν ακόμη παγκόσμιο κραδασμό. Όμως η ερώτηση δεν είναι μόνο τι θα γίνει εκεί. Είναι τι θα κάνουμε εμείς εδώ. Αν μάθαμε κάτι από το παρελθόν, είναι ότι οι εξωτερικές κρίσεις μπορεί να είναι αναπόφευκτες αλλά η εσωτερική μας ισορροπία είναι υπόθεση προσωπικής και συλλογικής ευθύνης.
Η ψυχική προστασία απέναντι στην αβεβαιότητα δεν είναι άρνηση. Είναι μια μορφή προσεκτικής αντίστασης με επίγνωση, σύνδεση και εσωτερική ενδυνάμωση. Αν δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα παγκόσμια δεδομένα, μπορούμε τουλάχιστον να φροντίσουμε το δικό μας εσωτερικό σύστημα σταθερότητας και αυτό δεν είναι λίγο.
